Bài giảng Bài 19: Thường thức mĩ thuật: Tìm hiểu tranh dân gian Việt Nam

 bµi 19. th­êng thøc mü thuËt t×m hiÓu tranh d©n gian viÖt nammü thuËt 6 Ng­êi so¹n: NguyÔn Thanh L­¬ng, gv tr­êng thcs thÞ trÊn §u, Phó L­¬ng, Th¸i Nguyªn- Tranh d©n gian lµ lo¹i tranh nh­ thÕ nµo?- Tranh d©n gian lµ lo¹i tranh cã xuÊt xø l©u ®êi (do bµn tay cha «ng ta tõ xa x­a t¹o nªn), ®­îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c.- Em h·y kÓ tªn nh÷ng dßng tranh d©n gian mµ em biÕt?- Trªn ®Êt n­íc ta, tõ x­a cã rÊt nhiÒu dßng tranh d©n gian kh¸c nhau, cã thÎ kÓ ®Õn nh÷ng dßng tranh: §«ng Hå, Hµng Trèng, Lµng S×nh, Kim M·,Tuy nhiªn, cho tíi ngµy nay c¸c dßng tranh bÞ mai mét ®i, chØ cßn l¹i vµi dßng tranh cßn tån t¹i, nh­: §«ng Hå, Hµng Trèng, Lµng S×nh, Kim Hoàng,I. S¬ l­îc vÒ tranh d©n gianII. T×m hiÓu tranh d©n gian §«ng Hå.- Em h·y nªu kh¸i qu¸t vÒ dßng tranh d©n gian §«ng Hå?+ XuÊt xø+ C¸ch thøc t¹o ra tranh+ ChÊt liÖu vÏ tranh+ §Ò tµi tranhTranh d©n gian §«ng Hå (hay cßn gäi lµ Lµng Hå thuéc huyÖn ThuËn Thµnh, tØnh B¾c Ninh). Lµ dßng tranh cã xuÊt xø l©u ®êi.Nh÷ng ng­êi vÏ tranh ë Lµng Hå ®a phÇn lµ nh÷ng ng­êi n«ng d©n ch©n lÊm tay bïn, hä vÏ tranh vµo nh÷ng lóc n«ng nhµn. §èi t­îng mua tranh cña hä còng chñ yÕu lµ nh÷ng ng­êi n«ng d©n nªn tranh cã chÊt méc m¹c, nÐt vÏ khoÎ kho¾n, mµu s¾c ®¬n gi¶n,Hä dïng c¸c b¶n kh¾c kh¸c nhau ®Ó in lÇn l­ît lªn tranh dÓ t¹o thµnh mét bøc tranh hoµn chØnh,mçi b¶n kh¾c lµ mét mµu, in lÇn l­ît, b¶n nÐt ®en in cuèi cïng.Mµu s¾c trong tranh th­êng lµ nh÷ng mµu s¾c lÊy tõ thiªn nhiªn nªn méc m¹c, ®¬n gi¶n: mµu ®en lÊy tõ tro cña r¬m nÕp, mµu vµng lÊy tõ hoa hoÌ, mµu tr¾n lÊy tõ vá sß,GiÊy ®Ó in tranh th­êng lµ giÊy dã (hay cßn gäi lµ giÊy ®iÖp)§Ò tµi trong tranh d©n gian §«ng Hå rÊt phong phó: chóc tông, ch©m biÕm, ®¶ kÝch, trß ch¬i d©n gian, lao ®éng s¶n xuÊt,II. T×m hiÓu tranh d©n gian Hµng Trèng.Tranh d©n gian Hµng Trèng (phè Kim M·, Hµ Néi). Lµ dßng tranh cã xuÊt xø l©u ®êi.Nh÷ng ng­êi vÏ tranh ë Hµng Trèng ®a phÇn lµ nh÷ng nghÖ nh©n cã tay nghÒ cao. §èi t­îng mua tranh cña hä chñ yÕu lµ nh÷ng ng­êi d©n thÞ thµnh nªn tranh cã sù tinh x¶o trong nÐt vÏ, trau truèt trong mµu s¾c, cÇu kú trong h×nh m¶ng vµ trong c¸ch ®Æt tªn còng ph¶i thËt sù l·ng m¹n.Hä dïng 1 b¶n kh¾c duy nhÊt ®Ó in råi sau ®ã dïng bót t« mµu t¹o thµnh mét bøc tranh hoµn chØnh nªn tranh cã sù chuyÓn s¾c rÊt b¾t m¾t, tinh tÕ.Mµu s¾c trong tranh th­êng lµ nh÷ng mµu s¾c lÊy tõ phÈm mµu nªn t­¬i t¾n, trong s¸ng.GiÊy ®Ó in tranh th­êng lµ giÊy b¶n.§Ò tµi trong tranh d©n gian Hµng Trèng rÊt phong phó: chóc tông, ch©m biÕm, ®¶ kÝch, trß ch¬i d©n gian, lao ®éng s¶n xuÊt, tranh thê,- Em h·y so s¸nh ®iÓm gièng nhau gi÷a 2 dßng tranh §«ng Hå vµ Hµng Trèng?- Em h·y so s¸nh ®iÓm kh¸c nhau gi÷a 2 dßng tranh §«ng Hå vµ Hµng Trèng?III. Tranh làng Sình xưa và nayLàng Sình nằm đối diện bên kia sông là Thanh Hà – một cảng sông nổi tiếng thời các chúa ở Ðàng Trong, còn có tên là Phố Lở, sau này lại có phố Bao Vinh – một trung tâm buôn bán sầm uất nằm cận kề thành phố Huế. Ðây còn là một trung tâm văn hoá: chùa Sùng Hoá trong làng đã từng là một trong những chùa lớn nhất vùng Hóa Châu xưa. Không biết từ bao giờ, làng nghề in tranh dân gian phục vụ cho việc thờ cúng của người dân khắp vùng.Vị trí: Làng Sình thuộc xã Phú Mậu, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên – Huế Đặc điểm: Tranh Làng Sình chủ yếu phục vụ cho việc thờ cúng của người dân trong vùng.Thời Trịnh – Nguyễn, cùng đoàn người vào đất Thuật Hoá định cư, ông Kỳ Hữu Hoà mang theo nghề làm tranh giấy mộc bản, tranh làng Sình ra đời từ đó. Ông Hoà được coi là ông tổ nghề tranh ở làng sình.Làng Sình nằm đối diện bên kia sông là Thanh Hà – một cảng sông nổi tiếng thời các chúa ở Ðàng Trong, còn có tên là Phố Lở, sau này lại có phố Bao Vinh – một trung tâm buôn bán sầm uất nằm cận kề thành phố Huế. Ðây còn là một trung tâm văn hoá: chùa Sùng Hoá trong làng đã từng là một trong những chùa lớn nhất vùng Hóa Châu xưa. Không biết từ bao giờ, làng nghề in tranh dân gian phục vụ cho việc thờ cúng của người dân khắp vùng.Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước với những bản mộc 150 năm tuổi  Hồn của bức tranh nằm ở cái vuốt tay này! Tranh Sình chủ yếu là tranh phục vụ tín ngưỡng. Có thể phân làm ba loại:1-  Tranh nhân vật chủ yếu là tranh tượng bà, vẽ một người phụ nữ xiêm y rực rỡ với hai nữ tì nhỏ hơn đứng hầu hai bên. Tượng bà còn chia thành ba loại: tượng đế, tượng chùa, và tượng ngang. Loại tranh này dán trên bàn thờ riêng thờ quanh năm.2- Lại còn các loại tranh khác gọi là con ảnh, gồm hai loại: ảnh xiêm vẽ hình đàn ông đàn bà, và ảnh phền vẽ bé trai bé gái (phải chăng phền do chữ phồn thực của Ðông Hồ). Các loại nhân vật còn lại là tranh ông Ðiệu, ông Ðốc và Tờ bếp (có lẽ tranh vẽ Táo quân). Các loại tranh này sẽ đốt sau khi cúng xong.3-  Tranh đồ vật vẽ các thứ áo, tiền và dụng cụ để đốt cho người cõi âm: áo ông, áo bà, áo binh, tiền, cung tên, dụng cụ gia đình thường là tranh cỡ nhỏ. Tranh súc vật (gia súc, ngoài ra còn có voi, cọp và tranh 12 con giáp) để đốt cho người chết.Tranh làng Sình có thể sánh với các dòng tranh miền Bắc (như Ðông Hồ, Kim Hoàng, Hàng Trống), một thời đã lưu hành khắp vùng Thuận Quảng. Sình là tên nôm của làng Lại Ân, cách Huế chừng 7km về phía đông bắc. Sách Ô Châu cận lục ra đời hồi thế kỷ 16 đã nói đến Lại Ân như một địa danh trù phú.Tranh Kim Hoàng là tên thường gọi của một dòng tranh dân gian phát triển khá mạnh từ thế kỷ 18 đến thế kỷ 19 của làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây.Tương truyền, dòng họ làm tranh đầu tiên là dòng họ Nguyễn Sĩ người Thanh Hoá theo mẹ ra Thăng Long rồi lập nghiệp ở làng Kim Hoàng. Thế kỷ 19, tranh Kim Hoàng phát triển mạnh, nhưng rồi bắt đầu bị thất truyền từ trận lụt năm 1915, khi làng mạc từ Phùng đến Cầu Giấy bị ngập trắng, nhiều ván in tranh của làng bị cuốn trôi.Tranh Kim HoàngĐề tài của tranh Kim Hoàng cũng tương tự như tranh Đông Hồ. Đó là những gì quen thuộc của cuộc sống mộc mạc đơn sơ của người nông dân như trâu, bò, gà, lợn, đời sống làng quê, cảnh ngày Tết, ông Công, ông Táo. Ngoài ra, tranh Kim Hoàng có một điểm đặc biệt mà các dòng tranh dân gian khác không có. Đó là những câu thơ Hán tự được viết theo lối chữ thảo trên góc trái bức tranh. Cả thơ và hình vẽ tạo nên một chỉnh thể hài hoà, chặt chẽ cho tranh.Cách in ấn và vẽTranh Kim Hoàng có nét khắc thanh mảnh, tỉ mỉ hơn tranh Đông Hồ; màu sắc tươi như tranh Hàng Trống. Tranh Kim Hoàng không sử dụng giấy điệp như tranh Đông Hồ hay giấy dó như tranh Hàng Trống mà in trên nền giấy đỏ, giấy hồng điều, hoặc giấy vàng tầu. Trong tranh Đông Hồ, một bức tranh có rất nhiều bản khắc gỗ, mỗi bản khắc tương ứng với một màu và một lượt in. Nhưng ở tranh Kim Hoàng, các nghệ nhân chỉ sử dụng một bản khắc để in nét đen lên giấy rồi dựa vào đó mà tự do chấm phá màu sắc theo cảm xúc riêng của mỗi người. Vì thế, mỗi bức tranh có một sự phóng khoáng và diện mạo riêng, dù cùng được in ra từ một bản khắc. Đây là điểm được ưa chuộng nhất ở tranh Kim Hoàng.Màu sắc và cách tạo màuTranh Kim Hoàng dùng mực tàu và các màu có nguồn gốc tự nhiên. Màu trắng tạo từ thạch cao, phấn; chàm, xanh chàm từ mực tàu hoà với nước chàm. Màu đỏ lấy từ son, màu đen từ tro rơm rạ, màu xanh từ gỉ đồng, màu vàng từ hoa dành dành.KÕt luËn.Qua bµi häc, ngoµi viÖc t×m hiÓu vÒ 2 dßng tranh d©n gian lín cña ViÖt Nam, lµ dßng tranh §«ng Hå vµ Hµng Trèng, chóng ta cßn ®­îc biÕt thªm vÒ 2 dßng tranh kh¸c mµ nhiÒu tµi liÖu cho r»ng ®· bÞ mai mét, ®ã lµ tranh Lµng S×nh (HuÕ) vµ tranh Kim Hoµng (Hµ T©y). §iÒu ®ã chøng minh: ®­îc sù quan t©m vµ chØ ®¹o cña §¶ng vµ Nhµ n­íc, c¸c dßng tranh d©n gian ViÖt Nam ®ang ®­îc håi sinh, gãp phÇn lµm phong phó thªm nÒn nghÖ thuËt d©n gian n­íc nhµ. nguynthanhluong@gmail.com.vn