Bài giảng Ngữ văn 12 - Đọc hiểu văn bản ngữ văn ở trường phổ thông

§äc hiÓu v¨n b¶n ng÷ v¨në tr­êng phæ th«ng Biªn so¹n: NguyÔn Träng HoµnVô Gi¸o dôc Trung häc - Bé GD&§T§iÖn tho¹i: 0912572244-0936217388E-mail: hoanbgddt@yahoo.comI. C¬ së khoa häc cña viÖc ®äc - hiÓu v¨n b¶n	§äc lµ nhu cÇu cña tÊt c¶ mäi ng­êi, trong nhiÒu t×nh huèng, do nh÷ng yªu cÇu chñ quan vµ kh¸ch quan kh¸c nhau. §ã lµ mét sinh ho¹t v¨n hãa, lµ mét biÓu hiÖn vµ dÊu hiÖu cña nhu cÇu hiÓu biÕt, kh¸m ph¸ ®êi sèng x· héi. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu hoÆc môc ®Ých cô thÓ mµ ng­­êi ta cã thÓ ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa hay quan niÖm kh¸c nhau vÒ ®äc. Ch¼ng h¹n : ®äc – ®ã lµ c«ng viÖc gi¶i m· nh÷ng kÝ hiÖu ®· ®­­îc viÕt ra thµnh v¨n b¶n (Walcutt C. C.), lµ dung n¹p vµ suy nghÜ vÒ mét hay nh÷ng th«ng tin nµo ®ã (Tinker M. A), lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ý t­ëng cña ng­êi kh¸c (Mc.Cullough C. M.)... NhiÒu khi ho¹t ®éng ®äc ®Õn víi mäi ng­êi mét c¸ch ngÉu nhiªn nh­ng vÉn l­u gi÷ l¹i trong tiÒm thøc hoÆc trÝ nhí nhÊt thêi nh÷ng Ên t­îng nhÊt ®Þnh. Còng cã nh÷ng tr­êng hîp ®äc nh­ng kh«ng hiÓu hoÆc hiÓu réng qu¸ (®i qu¸ xa so víi ph¹m vi ®äc).Môc ®Ých cña ®äc cã thÓ lµ th¨m dß (®Ó t×m t­ liÖu), ®äc  hiÓu (mét (qu¸ tr×nh – h×nh thøc - ho¹t ®éng) tiÕp nhËn ®Ó n¾m t­êng tËn vÒ nguån gèc, cÊu tróc, néi dung vµ ý nghÜa cña v¨n b¶n), ®äc cã tÝnh chÊt ®¸nh gi¸ (®Ó nhËn xÐt hoÆc giíi thiÖu tµi liÖu ®äc), ®äc ®Ó gi¶i trÝ (ngÉu høng, ®«i khi kh«ng cã môc ®Ých râ rµng). Trªn mét b×nh diÖn kh¸c, Pascal Quignard cho r»ng : "Trong ®äc cã mét sù chê ®îi kh«ng t×m ®­îc kÕt qu¶. §äc, ®ã chÝnh lµ lang thang. ViÖc ®äc lµ lang thang" (sù "lang thang" cña nh÷ng kh¸t väng kh«n cïng, ®Æng dÊn th©n trªn con ®­êng m¶i mª ®¸nh thøc vïng tiÒm n¨ng v« tËn cña nhµ nghÖ sÜ). Michael – mét nhµ v¨n §an M¹ch ®­¬ng ®¹i, cho r»ng : "NÕu b¹n biÕt m×nh ®ang t×m kiÕm ®iÒu g×, b¹n sÏ tù h¹n chÕ m×nh. Nh­ng nÕu b¹n ®i t×m mét ®iÒu ch­a biÕt, b¹n sÏ kh¸m ph¸ ®­îc mét ®iÒu g× to lín h¬n".	Môc ®Ých cña viÖc ®äc cã xuÊt ph¸t ®iÓm tõ nhu cÇu cña ®êi sèng, nªn néi hµm rÊt réng.VÝ dô: - §äc ®Ó nghiªn cøu- §äc ®Ó n¾m b¾t th«ng tin- §äc ®Ó gi¶i trÝ...	§äc ®­îc xuÊt hiÖn bëi nhiÒu lý do kh¸c nhau vµ còng ®em l¹i nhiÒu hiÖu qu¶ kh¸c nhau. V× vËy ®äc ®óng môc ®Ých, ®óng yªu cÇu lµ vÊn ®Ò cÇn ph¶i nghiªn cøu.Trong nhµ tr­êng, ®äc lµ mét ho¹t ®éng h­íng ®Õn môc tiªu gi¸o dôc. HiÖu qu¶ cña ®äc kh«ng ph¶i lóc nµo còng trïng khíp víi néi hµm cña hiÓu bëi v× hiÓu cã thÓ ®­îc suy réng ra nh­ng môc ®Ých ®äc th× ph¶i x¸c ®Þnh.HiÓu cã thÓ réng h¬n môc ®Ých cña ®äc nh­ng ph¶i h­íng vµo môc ®Ých cña ®äc.	* ViÖc ®äc mang tÝnh x· héi vµ lÞch sö.Mçi thêi ®¹i trong mçi t×nh huèng th× viÖc ®äc ®em l¹i hiÖu qu¶ kh¸c nhau (vÝ dô: lÞch sö tiÕp nhËn TruyÖn KiÒu).ViÖc ®äc cßn mang b¶n chÊt t©m lý cña t­ duy tiÕp nhËn s¸ng t¹o. YÕu tè t©m lý chi phèi toµn bé viÖc ®äc, ®«i lóc cã ¶nh h­ëng s©u s¾c ®Õn hiÖu qu¶ cña ®äc.Trong khu«n khæ mét bµi häc, mét tiÕt häc,... viÖc ®äc còng ph¶i ®­îc tÝnh to¸n mét c¸ch khoa häc, nh»m môc ®Ých ®Ó hiÓu mét lÜnh vùc, mét ph­¬ng diÖn kiÕn thøc nhÊt ®Þnh.	Trong mét giê häc, viÖc ®äc ®­îc sö dông theo nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.VD: - §äc ®Ó n¾m b¾t ý chÝnh - §äc ®Ó minh ho¹, cung cÊp dÉn chøng- §äc ®Ó nhÊn m¹nh- §äc ®Ó chuyÓn ®o¹n, chuyÓn ý...	§äc bao giê còng g¾n liÒn víi viÖc nhËn biÕt th«ng tin vµ xö lý th«ng tin (nhËn biÕt th«ng tin lµ trùc tiÕp vµ xö lý th«ng tin lµ gi¸n tiÕp). *§äc bµi Kh¸i qu¸t lÞch sö v¨n häc lµ ®äc c¸c luËn ®iÓm, luËn cø, luËn chøng, ph¸t hiÖn ra mèi quan hÖ l«gic gi÷a c¸c luËn ®iÓm, luËn cø, luËn chøng; ph¸t hiÖn ra c¸c tÇng bËc kiÕn thøc ®Ó nhËn diÖn, quy ®ång, so s¸nh. §ång thêi, ®äc lo¹i v¨n b¶n nµy còng nh»m nhËn diÖn c¸c phÐp lËp luËn cña t¸c gi¶.	- §äc bµi giíi thiÖu mét t¸c gia ®Ó thÊy mét ®êi v¨n, mét sù nghiÖp, ®ãng gãp næi tréi cña nhµ v¨n ®ã ®èi víi di s¶n v¨n hãa d©n téc.	- §äc hiÓu mét t¸c phÈm l¹i dùa trªn nÒn t¶ng cña nh÷ng tri thøc ®äc hiÓu vÒ lÞch sö v¨n häc, giai ®o¹n v¨n häc, t­ liÖu vµ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ t¸c gia, t¸c phÈm Êy...	Bµi v¨n lµ mét "tån t¹i" cô thÓ, trong khi ®ã, t¸c phÈm v¨n häc lµ "mét qu¸ tr×nh".	§äc v¨n bao giê còng g¾n víi ®Æc tr­ng thÓ lo¹i: §äc v¨n b¶n h×nh t­îng kh¸c ®äc v¨n b¶n nhËt dông, ®äc v¨n b¶n truyÖn ng¾n kh¸c víi ®äc v¨n b¶n kÞch b¶n v¨n häc...	Do tÝnh hµm sóc vµ tÝnh ®a nghÜa cña h×nh t­îng, c¸c t¸c phÈm v¨n häc - nhÊt lµ nh÷ng t¸c phÈm lín th­êng kh«ng chØ gîi ra mét ®Ò ¸n tiÕp nhËn (hay mét ph­¬ng ¸n ®äc - hiÓu) .Sù ®ång nhÊt thÈm mü lµ nhu cÇu lµ h­íng ®Ých chñ quan cña ng­êi ®äc vµ t¸c gi¶ trong khi ®ã kho¶ng c¸ch thÈm mü lµ giíi h¹n mang tÝnh kh¸ch quan.	§äc hiÓu lµ mét trong nh÷ng c¸ch thøc tiÕp nhËn v¨n häc nh»m kÕt nèi gi÷a ®ång nhÊt thÈm mü vµ kho¶ng c¸ch thÈm mü. ë ®©y, ®äc - hiÓu lµ lµm cho viÖc tiÕp nhËn mang tÝnh kh¸i qu¸t h¬n gióp cho ng­êi ®äc tiÕp cËn víi ý t­ëng chñ quan cña nhµ v¨n vµ ý nghÜa kh¸ch quan cña t¸c phÈm. Tuy nhiªn, "Mçi lÇn ®äc, mét c¸ch ®äc chØ lµ mét chÆng trªn con ®­êng ch¹y tiÕp søc cña biÕt bao ®éc gi¶ ®Õn víi t¸c phÈm".	Mét sè ®iÒu kiÖn ®Ó ®äc hiÓu:- Ph¶i th«ng hiÓu vÒ thÓ lo¹i mµ nhµ v¨n sö dông trong t¸c phÈm Êy, nh÷ng yÕu tè liªn ®íi mËt thiÕt ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh t¸c phÈm. Ph¶i n¾m ®­îc lÞch sö tiÕp nhËn t¸c phÈm (®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i). - Ph¶i so s¸nh ®­îc ý nghÜa sù ®ãng gãp cña t¸c gi¶ th«ng qua t¸c phÈm Êy víi tiÕn tr×nh v¨n häc nãi chung, giai ®o¹n v¨n häc nãi riªng. - Ph¶i c¾t nghÜa ®­îc sù kh¸c nhau trong c¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸, c¾t nghÜa ®­îc sù tån t¹i cña t¸c phÈm trong nhiÒu thÕ hÖ b¹n ®äc.	*C¸c hç trî vÒ kü thuËt ®èi víi ®äc - hiÓu bao gåm tranh ¶nh, b¨ng h×nh, thiÕt bÞ ©m thanh... nh»m minh häa hoÆc t« ®Ëm mét thao t¸c, kÕt qu¶ nµo ®ã cña ®äc - hiÓu chø kh«ng ph¶i lµm thay cho ®äc - hiÓuHiÖn nay cã xu h­íng l¹m dông yÕu tè kü thuËt trong d¹y häc Ng÷ v¨n.	- Ph¶i chuÈn bÞ ®­îc t©m lý cho ng­êi ®äc cã thÓ trong tr¹ng th¸i h­ng phÊn nhÊt, ®Ó cã thÓ xö lý c¸c th«ng tin thÈm mü mét c¸ch nh¹y bÐn nhÊt. §ång thêi, dïng ý nghÜa kh¸ch quan cña t¸c phÈm ®Ó ®èi chiÕu, so s¸nh, lùa chän nh÷ng nhËn biÕt chñ quan cña ng­êi ®äc.	- Ph¶i dïng nguyªn t¾c cÊu t¹o h×nh t­îng theo ®Æc tr­ng thÓ lo¹i ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng ph¸t hiÖn cña ng­êi ®äc vÒ gi¸ trÞ h×nh t­îng.	II. C¬ së thùc tiÔn cña viÖc nghiªn cøu ®äc HiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n ë tr­êng THPT- ViÖc ®äc - hiÓu ë tr­êng PT ®ang ®­îc hiÓu lµ tr¶ lêi c¸c c©u hái trong SGK. - Cã c¸ch hiÓu kh¸c lµ thay gi¶ng v¨n b»ng ®äc - hiÓu vµ c¸c thao t¸c ®äc - hiÓu lµ thao t¸c gi¶ng v¨n.ViÖc ®äc - hiÓu trong s¸ch gi¸o khoa hiÖn nay s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n THCS cã nªu lÖnh lµ ®äc - hiÓu v¨n b¶n nh­ng sau lÖnh ®ã lµ c¸c c©u hái. S¸ch gi¸o khoa THPT kh«ng nªu yªu cÇu ®äc - hiÓu v¨n b¶n mµ nªu lµ C©u hái h­íng dÉn häc bµi.- Ch­a cã c¸c tµi liÖu h­íng dÉn ®äc - hiÓu.	III. Quy tr×nh h­íng dÉn häc sinh ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n	Ph¶i h×nh thµnh th¸i ®é ®óng ®¾n cho häc sinh trong ®äc - hiÓu t¸c phÈm, ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n. Gi¸o viªn x¸c ®Þnh, tËp cho häc sinh lµm quen víi viÖc tù gi¸c ®äc. §äc trong s¸ch gi¸o khoa nh»m tiÕp cËn vµ chiÕm lÜnh kiÕn thøc ®ã lµ chiÕm lÜnh kh¸i qu¸t vÒ mét giai ®o¹n, mét t¸c gi¶, mét t¸c phÈm, mét chi tiÕt. 	Nªn cã thãi quen h×nh dung vµ chuÈn bÞ kiÕn thøc ®ã trong hÖ thèng kiÕn thøc cÇn häc. §Þnh h­íng cña gi¸o viªn khi h­íng dÉn häc sinh ®äc kÜ bµi kh¸i qu¸t ë ®Çu cÊp.	H×nh thµnh th¸i ®é cho häc sinh th«ng qua c¸c bµi ®äc v¨n b¶n kh¸c dùa trªn chÝnh c¸c yÕu tè cña v¨n b¶n gîi ca, tr¸nh xu h­íng suy diÔn nh÷ng ®iÒu mµ t¸c phÈm kh«ng cã. H×nh thµnh th¸i ®é cho häc sinh trong ®äc - hiÓu còng chÝnh lµ rÌn luyÖn thãi quen c¶m xóc tr­íc c¸c v¨n b¶n.	*Nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng ¶nh h­ëng ®Õn ho¹t ®éng ®äc - hiÓu	- Tr­íc hÕt, häc sinh ph¶i cã vèn v¨n hãa, v¨n häc nhÊt ®Þnh ®· ®­îc tÝch lòy tõ c¸c líp häc tr­íc.	§Æc biÖt, rÌn luyÖn cho häc sinh c¶m xóc, thãi quen rÌn luyÖn ng«n ng÷, t­ duy ng«n ng÷ vµ kh¶ n¨ng gi¶i m· ng«n ng÷ cña v¨n b¶n viÕt, kh¶ n¨ng ®¸p øng vµ xö lý t×nh huèng tr­íc v¨n b¶n nãi.		Tµi liÖu häc tËp cña häc sinh nÕu ®­îc h×nh thµnh sím gióp häc sinh h×nh dung ®­îc mét hÖ thèng kiÕn thøc.	Trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ tµi liÖu häc tËp, häc sinh dÇn h×nh thµnh hÖ thèng kiÕn thøc cã liªn quan ®Õn bµi häc. Tõ ®ã, gi¸o viªn cã thÓ yªu cÇu häc sinh nªu ra ý chÝnh trong bµi.	Ph¶i h×nh thµnh trong häc sinh mét thãi quen tù nhËn xÐt, thãi quen ghi chÐp c¶m t­ëng, Ên t­îng, rót ra ghi chÐp g× ®ã sau khi ®äc tµi liÖu.	C¸c tiÒn ®Ò nãi trªn, nÕu ®­îc chuÈn bÞ mét c¸ch chu ®¸o th× chÝnh gi¸o viªn, häc sinh ®· lµm mét kh©u trong yªu cÇu ®äc - hiÓu.	Cïng víi viÖc c¨n cø vµo chuÈn kiÕn thøc, kÜ n¨ng vµ yªu cÇu th¸i ®é trong ch­¬ng tr×nh bé m«n, viÖc t¹o ®­îc tiÒn ®Ò cho ®äc hiÓu th× ho¹t ®éng ®äc hiÓu trùc tiÕp diÔn ra trªn líp sÏ kh«ng mÊt nhiÒu thêi gian.* Quan niÖm vÒ v¨n b¶n trong ch­¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa míi, ch­¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa míi: kh«ng gäi lµ c¸c bµi gi¶ng v¨n t¸c phÈm mµ dïng thuËt ng÷ chung lµ v¨n b¶n ®äc hiÓu. V¨n b¶n ®äc hiÓu trong s¸ch gi¸o khoa cßn cã v¨n b¶n nhËt dông. Quan niÖm nµy dÉn ®Õn quy tr×nh tiÕp nhËn cã nh÷ng thay ®æi.	RÌn luyÖn c¸c kü n¨ng ®äc hiÓu cho häc sinh lµ ®äc kü, ®äc s©u, ®äc s¸ng t¹o...Cã 3 møc ®é ®äc: §äc trªn dßng: lµ ph¸t hiÖn ra cÊu tróc ®Ó thÊy néi dung, ®äc thÊy ®­îc nghÖ thuËt ng«n tõ, thi ph¸p, c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. §äc gi÷a dßng: ®äc b»ng nh÷ng suy t­ëng, liªn hÖ t­ëng t­îng. §äc v­ît dßng: dùa trªn c¨n cø ®äc trªn dßng vµ gi÷a dßng. Ng­êi ®äc ph¶i trªn c¬ së thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n miªu t¶ trong t¸c phÈm, liªn hÖ më réng vµ n©ng cao kiÕn thøc.	§äc v¨n: B×nh Ng« §¹i C¸o NguyÔn Tr·iI. Giíi thiÖu chung1. T¸c gi¶2. T¸c phÈma. XuÊt xøb. ThÓ lo¹i	II. §äc hiÓu v¨n b¶n1. Bè côc (cÊu tróc)2. Gi¸ trÞ nghÖ thuËt, néi dung (néi dung) 3. Chñ ®Ò (hoÆc ý nghÜa)	III. Tæng kÕt- Kh¸i qu¸t kiÕn thøc c¬ b¶n- Më réng vµ n©ng cao kiÕn thøc	§äc v¨n: 	NguyÔn Tr·iI. Giíi thiÖu chung1. C¸ch ®äc2. Bè côc	II. §äc hiÓu v¨n b¶n1. Cuéc ®êi	a. TiÓu sö	b. Thêi ®¹i2. Sù nghiÖp s¸ng t¸c	a. C¸c t¸c phÈm chÝnh	b. Gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ néi dung t¸c phÈm	c. VÞ trÝ cña th¬ v¨n NguyÔn Tr·i 	III. Tæng kÕt1. Cñng cè kiÕn thøc c¬ b¶n2. Më réngtµi liÖu tham kh¶o 1. Antoine Compagnon: B¶n mÖnh cña lý thuyÕt, NXB §¹i häc s­ ph¹m, 2006.2. Tr­¬ng §¨ng Dung: T¸c phÈm v¨n häc nh­ lµ qu¸ tr×nh, NXB Khoa häc x· héi, 2004.3. TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi,.. (Chñ biªn): Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 2002.4. NguyÔn Träng Hoµn: TiÕp cËn v¨n häc, NXB Khoa häc x· héi, 2002.5. NguyÔn Träng Hoµn: §äc hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n 10, NXB Gi¸o dôc, 2006.