Bài giảng Ngữ văn 12 - Tiết thứ 36: Thực hành một số phép tu từ cú pháp

GIÁO VIÊN: NGÔ QUỐC HOÀGIÁO ÁN ĐIỆN TỬNGỮ VĂN 12Tiết CT: 36 - Tiếng ViệtTHỰC HÀNH MỘT SỐ PHÉP TU TỪ CÚ PHÁPPhép lặp cú phápPhép liệt kêPhép chêm xenI. Phép lặp cú pháp:1.Bài tập 1:Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật, chứ không phải là thuộc địa của Pháp nữa.Khi Nhật đầu hàng Đồng minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.Sự thật là dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp.Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị. Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỉ mà lập nên chế độ Dân chủ Cộng hoà. (Hồ Chí Minh, Tuyên ngôn Độc lập)a. Đoạn văn:Hãy xác định những câu có lặp kết cấu cú pháp và phân tích kết cấu cú pháp đó. Cho biết phép lặp đó có tác dụng như thế nào? Kết cấuHai câu trước: P(phụ tình thái) – C – V1 – V2Khẳng định vế đầu và bác bỏ ở vế sauHai câu sau: C – V(+ phụ ngữ chỉ đtg) – TN(C: dân ta, V: đã/lại đánh đổ, TN: để, mà)Tác dụngTạo âm hưởng đanh thép, hùng hồn, thích hợp với việc khẳng định nền độc lập của Việt Nam và khẳng định thắng lợi của Cách mạng tháng Tám là đánh đổ chế độ thực dân và chế độ phong kiến.b. Đoạn thơ:I. Phép lặp cú pháp:1.Bài tập 1:Trời xanh đây là của chúng taNúi rừng đây là của chúng taNhững cánh đồng thơm mátNhững ngả đường bát ngátNhững dòng sông đỏ nặng phù sa. (Nguyễn Đình Thi, Đất nước)Hãy đọc đoạn thơ và xác định những câu có lặp kết cấu cú pháp và phân tích kết cấu cú pháp đó. Cho biết phép lặp đó có tác dụng như thế nào?Kết cấuTác dụng Chủ ngữ - vị ngữKhẳng định mạnh mẽ chủ quyền của chúng ta và bộc lộ cảm xúc tự hào, sung sướng khi đấtnước giành được quyền làm chủ2. Bài tập 2:Hãy so sánh hiện tượng lặp cú pháp ở những câu văn xuôi, câu thơ ở bài tập 1 với các câu sau để thấy điểm giống và khác nhau của chúng?a. Tục ngữ:- Bán anh em xa, mua láng giềng gần.- Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng.Em có nhận xét gì về phép lặp cú pháp ở hai câu tục ngữ sau?Ở mỗi câu, hai vế lặp cú pháp nhờ phép đối chặt chẽ về số lượng tiếng, về từ loại, về kết cấu ngữ pháp của từng vế.Ví dụ: mua/bán (đều là từ đơn, động từ).I. Phép lặp cú pháp:2. Bài tập 2:a. Tục ngữ:b. Câu đối:Em hãy cho biết cách lặp cú pháp ở đôi câu đối trên?Cụ già ăn củ ấu non.Chú bé trèo cây đại lớnĐòi hỏi mức độ chặt chẽ cao: số tiếng bằng nhau, phối hợp với phép đối (về từ loại, nghĩa, dùng từ đồng nghĩa, trái nghĩa tương ứng)c. Thơ Đường luậtKết cấu: C(DT) – V(ĐT) – BN(DT-TT) Cụ già – ăn - củ ấu non Chú bé - trèo - cây đại lớnTa dại, ta tìm nơi vắng vẻ,Người khôn, người đến chốn lao xao.Em hãy nhận xét về phép lặp cú pháp trong thơ Đường luật qua hai câu thơ sau?Kêt cấu: ĐN, C – V - BNĐòi hỏi mức độ chặt chẽ cao: kết cấu ngữ pháp giống nhau, số tiếng bằng nhau, các tiếng đối nhau về từ loại và nghĩad. Văn biền ngẫu:“Kẻ đâm ngang, người chém ngược, làm cho mã tà ma ní hồn kinh; bọn hè trước, lũ ó sau, trối kệ tàu sắt tàu đồng súng nổ.”Ở văn biền ngẫu, cách lặp cú pháp như thế nào?Cũng thường phối hợp với phép đối trong một cặp câu(câu có thể dài, không cố định về số lượng tiếng)Qua bài tập 2, em có nhận xét gì về cách lặp cú pháp ở các thể loại khác nhau?Đều lặp lại kết cấu ngữ pháp, đều nhằm nhấn mạnh, khẳng định nội dung và tạo nên sự cân đối, hài hoà về từ ngữ,hình ảnh, âm điệuCó thể loại đòi hòi mức độ chặt chẽ cao (câu đối, thơ Đường luật); Có thể loại kết hợp với phép đối; có thể loại không hạn định số lượng tiếng trong câuGIỐNG VÀ KHÁC GIỮA CÁC THỂ LOẠII. Phép lặp cú pháp:2. Bài tập 2:3. Bài tập 3:Em hãy lấy ví dụ về phép lặp cú pháp trong các văn bản Ngữ văn 12 và phân tích tác dụng của nó?Theo em, thế nào là phép lặp cú pháp?Lặp cú pháp là sự lặp lại kết cấu cú pháp trong câu, trong đoạn nhằm nhấn mạnh, khẳng định nội dung được đề cập hoặc tạo nên sự hài hoà, cân đối về từ ngữ, âm điệuII. Phép liệt kê: hiệu quả của lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê1. Đoạn trích “Hịch tướng sĩ”:“Các ngươi ở cùng ta coi giữ binh quyền đã lâu ngày, không có mặc thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho cơm; quan nhỏ thì ta thăng chức, lương ít thì ta cấp bổng; đi thuỷ thì ta cho thuyền, đi bộ thì ta cho ngựa; lúc trận mạc xông pha thìcùng nhau sống chết, lúc ở nhà nhàn hạ thì cùng nhau vui cười. Cách đối đãi so với Vương Công Kiên, Cốt Đãi Ngột Lang ngày trước cũng chẳng kém gì.”Hãy phân tích kết cấu và tác dụng của việc kết hợp phép lặp cú pháp với phép liệt kê trong đoạn trích trên? Kết cấu: Hoàn cảnh – thì - giải pháp Tác dụng: nhấn mạnh và khẳng định sự đối đãi chu đáo, đầy tình nghĩa của Trần Quốc Tuấn đối với tướng sĩ trong mọi hoàn cảnh.II. Phép liệt kê:2. Đoạn trích “Tuyên ngôn độc lập”“Về chính trị, chúng tuyệt đối không cho dân ta một chút tự do dân chủ nào.Chúng thi hành những luật pháp dã man. Chúng lập ba chế độ khác nhau ở Trung, Nam, Bắc để ngăn cản việc thống nhất nước nhà của ta, ngăn cản dân tộc ta đoàn kết.Chúng lập ra nhà tù nhiều hơn trường học. Chúng thẳng tay chém giết những người yêu nước thương nòi của ta. Chúng tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong những bể máu.Chúng ràng buộc dư luận, thi hành chính sách ngu dân.Chúng dùng thuốc phiện, rượu cồn để làm cho nòi giống ta suy nhược.”Hãy phân tích kết cấu và hiệu quả của phép lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê trong đoạn trích sau?- Kết cấu: C – V (+ phụ ngữ chỉ đối tượng)- Tác dụng: để vạch tội ác của thực dân Pháp, chỉ mặt vạchtên kẻ thù dân tộc.Qua một số bài thực hành,em hãy cho biết thế nào là phép liệt kê?Sự sắp xếp nối tiếp những đơn vị cú pháp đồng loại (nhưng khác nhau về từ ngữ) nhằm tạo ra những ý nghĩa bổ sung về mặt nhận thức hoặc thể hiện cách đánh giá, c¶m xóc chñ quan của người tạo lập về các sự vật được đưa ra.III. Phép chêm xen:1. Bài tập 1“Thị Nở xích lại. Đặt bàn tay lên ngực hắn (thị suy nghĩ đến bây giờ mới xong), thị hỏi hắn: - Vừa thổ hả? (Nam Cao, Chí Phèo)b. “Chí Phèo dường như đã trông thấy trước tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau, và cô độc, cái này còn đáng sợ hơn đói rét và ốm đau” (Nam Cao, Chí Phèo)c. “Cô bé nhà bên (có ai ngờ) Cũng vào du kích Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích Mắt đen tròn (thương thương quá đi thôi). (Giang Nam, Quê hương)Hãy phân tích bộ phận in đậm trong các câu sau về các mặt: Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu Dấu hiệu nhận biết bộ phận đóTác dụng của bộ phận đó đối với việc bổ sung thêm thông tin, biểu hiện tình cảm, cảm xúc?- Vị trí và vai trò ngữ pháp: thường nằm ở giữa hoặc cuối câu, là thành phần phụ của câu.- Dấu hiệu: khi viết được tách ra bằng dấu phẩy, dấu ngoặc đơn hoặc dấu gạch ngang; khi đọc, khi nói được tách ra bằng ngữ điệu - Tác dụng: ghi chú hoặc giải thích cho từ ngữ đi trước. Hơn nữa, chúng còn bổ sung thêm sắc thái về tình cảm, cảm xúc của người viết. Nó góp phần tạo nên nghĩa tình thái của câu.2. Bài tập 2:Hãy viết một đoạn văn (3 đến 5 câu) về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc, trong đó có sử dụng phép chêm xen. Phân tích tác dụngcủa nó trong trường hợp đó?Tố Hữu, lá cờ đầu của văn học cách mạng Việt Nam hiện đại, đã viết bài thơ “Việt Bắc” trong buổi chia ta với chiến khu Việt Bắc trở về Thủ đô Hà Nội. Bài thơ là tiếng hát ân tình thuỷ chung (giữa người dân Việt Bắc với cán bộ cách mạng). Bài thơ là thi phẩm đặc sắc nhất của thơ ca cách mạng Việt Nam.Phân tích Phần chêm xen: phần được in đậm Tác dụng: cung cấp thêm thông tin về nhà thơ và nội dung của bài thơEm hãy rút ra nhận xét về phép chêm xen?Phép chêm xen là sự đưa thêm vào câu yếu tố ngôn ngữ có tác dụng ghi chú hoặc giải thích thêm cho yếu tố ngôn ngữ trước nó, góp phần tạo nên nghĩa tình thái cho câu. Nó thường được phân tách với các bộ phận khác bằng dấu phẩy, dấu ngoặc đơn, dấu gạch ngangCỦNG CỐ BÀI HỌC1. Hãy điền vào ô bên cạnh phép tu từ tương ứng?a. Ở bầu thì tròn, ở ống thì dàib. Hắn (tên hàng xóm) đang ăn cơm.c. Nhớ từng rừng nứa bờ treNgòi Thia, Sông Đáy, suối Lê vơi đầyd. Này chồng, này mẹ, này chaNày là em ruột, này là chị dâuLặp cú phápChêm xenLiệt kêLiệt kêCỦNG CỐ BÀI HỌC2. Hãy phân tích kết cấu và tác dụng của phép lặp cú pháp trong đoạn văn sau:“Đế quốc Mĩ nhất định phải cút khỏi nước ta. Tổ quốc ta nhất định sẽ thống nhất. Đồng bào Nam Bắc nhất định sẽ sum họp một nhà.” (Hồ Chí Minh) Kết cấu: chủ ngữ - nhất định - vị ngữ Tác dụng: khẳng định ý chí quyết tâm, niềm tin không lay chuyển của Bác Hồ với sự nghiệp chống Mĩ cứu nước của dân tộc Việt Nam.