Bài giảng Ngữ Văn Lớp 9 - Ôn tập Tiếng Việt: Các biện pháp tu từ

 * Bài cũ : 1 . Thế nào là biện pháp tu từ ? 
 - > Biện pháp   tu từ là cách sử dụng ngôn ngữ theo cách đặc biệt ở một đơn vị ngôn ngữ ( về   từ , câu , văn bản ) trong một ngữ cảnh nhất định nhằm tăng sức gợi hình , gợi cảm trong diễn đạt và tạo ấn tượng với người đọc về một hình ảnh , một cảm xúc hay một câu chuyện . => tạo nên những giá trị đặc biệt trong biểu đạt và biểu cảm . 
 2 . Kể tên các biện pháp tu từ đã học ? Cho ví dụ . 
 - > Các phép tu từ đã học : so sánh , nhân hóa , ẩn dụ , hoán dụ , điệp ngữ , chơi chữ 
* Bài mới : 
A. Kiến thức cần nhớ: 
1 
 ÔN TẬP TIẾNG VIỆT 
 Các biện pháp tu từ 
 A. Kiến thức cần nhớ : 
I . Chơi chữ 
1 , Khái niệm : 
 Chơi chữ là lợi dụng đặc sắc về âm , về nghĩa của từ để tạo sắc thái dí dỏm , hài hước  làm câu văn hấp dẫn , thú vị . Chơi chữ thường được dùng trong đời sống sinh hoạt , văn chương trào phúng , câu đố , câu đối . 
VD : a . Trăng bao nhiêu tuổi trăng già 
 Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non 
 ( Ca dao ) 
 b . Nửa đêm , giờ tí , canh ba 
 Vợ tôi , con gái , đàn bà , nữ nhi . 
 ( ca dao ) 
Đều chỉ cùng đối tượng . 
 c . Anh Hươu đi chợ Đồng Nai 
 Bước qua bến Nghé , ngồi nhai thịt bò 
1 
2 , Các lối chơi chữ : 
Trong thơ văn cũng như sinh hoạt hàng ngày , người ta thường sử dụng các lối chơi chữ : 
a . Dùng từ đồng âm : 
 Là cách chơi chữ sử dụng từ đồng âm để tạo sắc thái dí dỏm , hài hước .. 
VD : Mồm bò không phải mồm bò mà lại mồm bò 
 ( Con ốc sên – Câu đố ) 
Chơi chữ gần âm ( trại âm ) 
Là cách chơi chữ thường dùng các từ có âm gần giống nhau để châm biếm , đả kích một cách hài hước , dí dỏm . 
VD : Có tài mà cậy chi tài 
 Chữ tài liền với chữ tai một vần 
 ( Nguyễn Du ) 
 c . D ùng lối nói lái : 
 Là lối đánh tráo phụ âm đầu và vần giữa các tiếng để tạo nên các từ ngữ khác . 
VD : Một đàn gà mà bươi trong bếp , ông đập chết ba con hỏi còn mấy con ? 
 ( Câu đố ) 
1 
d . Dùng từ đồng nghĩa : 
Là cách dùng các từ cùng nghĩa hoặc gần nghĩa nhau để tạo sắc thái tu từ . 
VD : - Da trắng vỗ bì bạch 
 - Rừng sâu mưa lâm thâm . 
e . Dùng từ trái nghĩa : 
 Là cách dùng từ có nghĩa trái ngược nhau để tạo sắc thái tu từ . 
VD : - Nước non lận đận một mình 
 Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay . 
 - Ai làm cho bể kia đầy 
 Cho ao kia cạn cho đầy cò con . 
 ( Ca dao ) 
VD : - Ngọt thơm sau lớp vỏ gai 
 Quả thơm lớn mãi cho ai đẹp lòng . 
 Mời cô mời bác ăn cùng 
 Sầu riêng mà hóa vui chung trăm nhà . 
 ( Quả sầu riêng – Phạm Hổ ) 
h . Chơi chữ bằng cách dùng từ đa nghĩa . 
1 
h . Chơi chữ bằng cách dùng từ đa nghĩa . 
- Còn trời , còn nước , còn non . 
 Còn cô bán rượu anh còn say sưa . 
 ( Ca dao ) 
Dùng các từ cùng trường nghĩa : 
VD : - Trời mưa đất thịt trơn như mỡ , dò đến hàng nem chả muốn ăn . 
 - Cha chài , mẹ lưới , con câu 
 Chàng rể đi tát , con dâu đi mò . 
g . Chơi chữ điệp âm : 
 Là kiểu chơi chữ mà một âm nào đó được lặp lại liên tục , thường là phụ âm đầu . 
VD : - Bà Bình bán bún bên bờ biển , bị bọn bộ binh bắn bà bể bụng , . .. 
 - Mênh mang muôn mẫu một màu mưa 
 Mỏi mắt miên man mãi mịt mù . 
II . Điệp ngữ : 
1 
Điệp ngữ 
1 . Khái niệm : 
Điệp ngữ là lặp lại có ý thức những tư ngữ ( hoặc câu , đoạn ) nhằm mục đích nhấn mạnh ý , mở rộng ý , gây ấn tượng mạnh hoặc gợi ra những cảm xúc trong lòng người đọc , người nghe . 
VD : Chú bé loắt choắt 
 Cái xắc xinh xinh 
 Cái chân thoăn thoắt 
 Cái đầu nghênh nghênh .. 
 ( Tố Hữu ) 
2 . Các dạng điệp ngữ : Có 3 dạng : 
 a . Điệp ngữ nối tiếp : 
 - Là dạng điệp ngữ trong đó , những từ ngữ được lặp lại trực tiếp đứng bên nhau nhằm tạo ấn tượng mới mẻ , có tính chất tăng tiến . 
VD : Đoàn kết , đoàn kết , đại đoàn kết 
 Thành công , thành công , đại thành công . 
 ( Hồ Chí Minh ) 
= > Nhấn mạnh tầm quan trọng của đoàn kết đối với sự thành công . Mỗi lần nhắc lại thì ý nghĩa vừa được mở rộng ra , vừa được tăng lên . 
1 
b . Điệp ngữ cách quãng 
 - Là dạng điệp ngữ trong đó những từ ngữ đứng cách xa nhau , nhằm gây ấn tượng nổi bật và có tính nhạc cao . 
VD : Nhớ cảnh sơn lâm bóng cả cây già 
 Với tiếng gió gào ngàn , với giọng nguồn hét núi 
 Với khi thét khúc trường ca dữ dội 
 Ta bước chân lên dõng dạc , đường hoàng 
 ( Nhớ rừng – Thế Lữ ) 
c . Điệp ngữ vòng ( chuyển tiếp ) 
 - Là dạng điệp ngữ có tác dụng tu từ lớn . Chữ cuối câu trên được lặp lại với chữ đầu 
của câu dưới và cứ như thế làm cho câu văn , câu thơ liền nhau như một đợt sóng . 
 - Người ta sử dụng trong thơ trữ tình để gợi cảm giác liên tục , triền miên . 
VD : - Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy , 
 Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu . 
 Ngàn dâu xanh ngắt một màu , 
 Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai ? 
 ( Chinh phụ ngâm – Đặng Trần Côn ) 
1 
- Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ 
 Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà . 
 ( Cảnh khuya – Hồ Chí Minh ) 
B . Luyện tập : 
1 . Tìm những câu văn , câu thơ có sử dụng điệp ngữ . 
2 . Chỉ ra tín hiệu điệp ngữ được sử dụng trong các đoạn thơ , CD sau và nêu tác dụng của chúng . 
Mình về với Bác đường xuôi 
 Thưa rằng Việt Bắc không nguôi nhớ Người 
 Nhớ Ông Cụ mắt sáng ngời 
 Ung dung túi vải , đẹp tươi lạ thường 
 Nhớ Người những sáng tinh sương 
 Ung dung yên ngựa trên đường suối reo 
1 
 Ung dung yên ngựa trên đường suối reo 
 Nhớ chân người bước lên đèo 
 Người đi , rừng núi trông theo bóng Người ( Nhớ Việt Bắc – Tố Hữu ) 
Người ta đi cấy lấy công 
 Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề 
 Trông trời , trông đất , trông mây ... 
 ( Đi cấy - Ca dao ) 
3 . Viết lại những câu văn sau có dùng điệp ngữ nhằm nhấn mạnh và gợi cảm xúc cho người đọc . 
a . Tôi yêu căn nhà đơn sơ , khu vườn đầy hoa thơm trái ngọt và cả lũy tre thân mật của làng tôi . 
b . Tôi lớn lên bằng tình thương của bố , của mẹ của bà con xóm giềng nơi tôi ở . 
4 . Sưu tầm một số cách chơi chữ trong sách , báo mà em biết . 
Chữa bài : 
1 
2 a . Nhớ , Người -> gây ấn tượng đẹp đẽ và sâu sắc về Bác hồ kính yêu , đồng thời gợi cảm xúc nhớ thương gắn bó da diết với Việt Bắc - căn cứ Cách mạng , nơi có những người dân sống rất chân tình và hết lòng che chở cho CM . 
b . - Từ trông được nhắc lại nhiều lần nhấn mạnh sự lo lắng ngổn ngang trăm bề cực nhọc vất của người nd . 
- Từ đi cấy -> sự khác biệt về h / đ đi cấy của mình với người khác .. 
3 . a . Tôi yêu căn nhà đơn sơ , yêu khu vườn đầy hoa thơm trái ngọt và yêu cả lũy tre thân mật của làng tôi . 
 b . Tôi lớn lên bằng tình thương của bố , tình thương của mẹ , tình thương của bà con xóm giềng nơi tôi ở . 
4 . a Chàng Cóc ơi ! Chàng Cóc ơi ! 
 Thiếp bén duyên chàng có thế thôi 
 Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé 
 Ngàn vàng khôn chuộc dấu bôi vôi . 
 ( Hồ Xuân Hương – Khóc Tổng Cóc ) 
 - Cách chơi chữ trong bài thơ này rất giống với cách chơi chữ trong bài thơ của Lê Quý Đôn : Sử dụng từ đồng âm và từ gần nghĩa : Cóc , bén , ( nhái bén ), nòng nọc , chuộc ( châu chuộc ), chàng ( chẫu chàng ) đều là họ hàng của cóc , ếch , nhái . 
1 
b . Đi tu , phật bắt ăn chay 
 Thịt chó ăn được , thịt cầy thì không . 
Cách chơi chữ dùng từ đồng nghĩa , gần nghĩa thịt chó – cầy 
c . Con cò lửa nằm giữa cửa lò . (Ca dao ) 
Cách chơi chữ dùng lối nói lái : cò lửa → cửa lò . 
Chị Xuân đi chợ mùa hè 
 Mua cá thu về , chợ hãy còn đông . 
 => đồng âm khác nghĩa 
e . Bánh cả thúng sao gọi là bánh ít 
 Trầu cả khay , sao gọi là trầu không ? 
 => Dùng từ trái nghĩa . 
g . - Trùng trục như con bò thui 
 Chín mắt , chín mũi , chín đuôi , chín đầu . 
 - Kiến bò đĩa thịt bò 
Đồng âm . 
1 
Khi đi cưa ngọn 
 Khi về cưa ngọn 
i . Thật thà thẳng thắn thường thua thiệt ... 
* BTVN : 
Hoàn thành các bài tập trên vào vở . 
Học thuộc các bài tục ngữ đã học và nêu ý nghĩa của chúng . 
1