Đề tài nghiên cứu về sử dụng các kĩ thuật dạy học hiện đại trong phân môn Địa lí Lớp 4, 5 - Nguyễn Thị Minh Huệ

A. Phần mở đầu
I. Bối cảnh của đề tài.
 Đất nước ta đang bước vào giai đoạn CNH - HĐH với mục tiêu đến năm 2020 Việt Nam sẽ trở thành một nước công nghiệp hội nhập với cộng đồng Quốc tế. Nhân tố quyết định sự thành công của CNH - HĐH và hội nhập Quốc tế là con người, là nguồn nhân lực Việt Nam được phát triển về số lượng và chất lượng. Sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước phụ thuộc vào nhiều yếu tố nhưng yếu tố con người là yếu tố quyết định. Để cú được , đáp ứng các đòi hỏi của xã hội thì chỉ có giáo dục mới giải quyết được vấn đề đó.
 Để theo kịp xu thế chung của thời đại, giáo dục nước nhà nhiều năm qua đã nhiều lần tìm cách đổi mới nội dung chương trình, phương pháp giáo dục phổ thông nhưng có lẽ chưa ai dám khẳng định đó là những giải pháp tối ưu cho giáo dục. Đổi mới nội dung chương trình, đổi mới phương pháp giáo dục là quan điểm rõ ràng của Đảng và nhà nước ta. Điều đó được thể hiện trong nhiều văn kiện của Đảng, trong luật giáo dục, trong nhiệm vụ của ngành giáo dục ở từng năm học.
 Đổi mới nội dung chương trình, SGK là nhiệm vụ của những nhà khoa học đầu ngành về giáo dục. Đổi mới về phương pháp giáo dục là nhiệm vụ trực tiếp của những người làm nghề dạy học. Tất cả các thầy cô giáo có lẽ không bao giờ ngừng trăn trăn trở để cho “ phương pháp giáo dục phải phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh” như điều 28 Luật giáo dục đã ghi.
 Trong những năm gần đây, phong trào đổi mới phương pháp dạy học trong trường Tiểu học được quan tâm và đẩy mạnh không ngừng để ngay từ cấp Tiểu học, mỗi học sinh đều cần và có thể đạt được trình độ học vấn toàn diện, đồng thời phát triển được khả năng của mình về một môn nào đó nhằm chuẩn bị ngay từ bậc Tiểu học những con người chủ động, sáng tạo đáp ứng được mục tiêu chung của cấp học và phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước.
 Địa lí là một trong ba phân môn của Tự nhiên và xã hội ở lớp 4-5. Phân môn Địa lí giúp cho HS có những hiểu biết ban đầu về điều kiện tự nhiên, dân cư và kinh tế của nước ta và các châu lục trên thế giới. Dạy Địa lí ở tiểu học vừa phải đảm bảo tính hệ thống chính xác của môn học vừa phải đảm bảo tính vừa sức của học sinh. Kết hợp yêu cầu đó là một việc làm khó, đòi hỏi tính khoa học và nhận thức, tốt về cả nội dung lẫn phương pháp. Là giáo viên Tiểu học đứng lớp nhiều năm, tôi không có tham vọng đi sâu vào nội dung, chương trình và phương pháp giáo dục mà chỉ có thể tập trung nghiên cứu, tìm cách đổi mới phương pháp dạy học các môn học ở Tiểu học. , đặc biệt là dạy học địa lí lớp 4-5. Với điều kiện công tác và khả năng cho phép. Trong năm học này tôi tập trung nghiên cứu về phương pháp dạy học địa lí với các kĩ thuật dạy học tích cực. Cụ thể là nghiên cứu về sử dụng các kĩ thuật dạy học hiện đại trong phân môn Địa lí lớp 4-5 theo hướng tích cực hoá các hoạt động của mọi đối tượng học sinh. Tức là mọi học sinh đều phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo để tự phát hiện và giải quyết vấn đề của bài học. Khuyến khích sự hỗ trợ lẫn nhau giữa các đối tượng học sinh để học sinh nào cũng đạt yêu cầu cơ bản về kiến thức và kĩ năng và tạo điều kiện để học sinh giỏi phát huy hết khả năng để vượt chuẩn theo yêu cầu. 
II. Lí do chọn đề tài.
Mục tiờu giỏo dục của Việt Nam đó chuyển từ mục tiờu cung cấp kiến thức là chủ yếu sang hỡnh thành và phỏt triển những năng lực cần thiết ở người học để đỏp ứng sự phỏt triển và sự nghiệp cụng nghiệp hoỏ, hiện đại hoỏ đất nước. Mục tiờu giỏo dục của Việt Nam thể hiện mục tiờu giỏo dục của thế kỷ XXI: Học để biết, học để làm, học để tự khẳng định và học để cựng chung sống.
 Địa lí là phân môn có nhiệm vụ cùng với các môn học khác góp phần giáo dục thế hệ trẻ trở thành những con người phát triển toàn diện, vừa có phẩm chất XHCN, vừa có trình độ tri thức, có năng lực sáng tạo, biết vận dụng kinh nghiệm vào thực tiễn để xây dựng đất nước. Tuy là môn ít tiết, nhưng môn Địa lí cung cấp cho học sinh rất nhiều kiến thức thực tế, vốn sống sau này mà quan trọng là khơi gợi cho các em lòng yêu thích, ham muốn khám phá thiên nhiên, đất nước, con người... Qua đó giáo dục lòng yêu quê hương, yêu con người cho các em một cách cụ thể nhất.
	 Để đạt được mục đích đó, trong những năm gần đây, chúng ta đã có những sự thay đổi nhất định trong mục tiêu, chương trình, nội dung giảng dạy cho phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội và đã đạt được những tiến bộ đáng khích lệ. Về mặt phương pháp dạy học Địa lí, nghị quyết TW4 về tiếp tục đổi mới sự nghiệp giáo dục và đào tạo dã chỉ rõ: “Cần đổi mới phương pháp giảng dạy và học ở tất cả các cấp học, các bậc học”, cần “áp dụng những phương pháp giảng dạy hiện đại để bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề”. Theo định hướng này, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của người học phải thường xuyên khơi dậy, rèn luyện và phát triển năng lực tự học, tự nghiên cứu, năng lực nghĩ và làm việc một cách tự chủ.
Mặc dù một số kiến thức cơ bản về Địa lí học sinh đã được làm quen từ phân môn Tự nhiên và Xã hội từ lớp 1-2-3, song đối với học sinh lớp 4+5, Địa lí vẫn là phân môn tương đối khó với những khái niệm địa lí khá trừu tượng. Không những thế, phạm vi kiến thức rộng do các đối tượng địa lí đều được phân bố cố định trong một không gian rộng lớn, học sinh không phải lúc nào cũng có thể tiếp xúc với chúng một cách dễ dàng. Cho nên trong dạy học Địa lí, việc giúp học sinh có được tri thức đầy đủ về các đối tượng học tập là một vấn đề hết sức quan trọng. Việc giúp học sinh đạt chuẩn kiến thức kĩ năng bằng các phương pháp và các kĩ thuật dạy học trong môn Địa lí ở Tiểu học đã giúp cho HS có kĩ năng làm việc và tự khám phá kiến thức từ các kênh thông tin được cung cấp. **** ***** **** ( Hay đấy, không bỏ))..... Tuy vậy, đó mới chỉ là những kĩ năng ban đầu, trong khi đối với học sinh cuối bậc Tiểu học, yêu cầu về kĩ năng thực hành, tự tư duy phát hiện kiến thức được đặt lên mức cao hơn, đòi hỏi giáo viên và học sinh đều phải nắm chắc phương pháp học tập Địa lí, có kĩ năng trong dạy và học Địa lí, nắm chắc về chuẩn kiến thức kĩ năng của phân môn Địa lí. Bên cạnh đó, chương trình Địa lí lớp 4 + 5 được đổi mới theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh đã khiến cho giáo viên gặp nhiều khó khăn, đặc biệt trong việc dạy học môn Địa lí lớp 4+5 theo Chuẩn kiến thức kĩ năng.
III. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu 
1. Phạm vi nghiên cứu:
 Việc dạy và học phân môn địa lí trong nhà trường và các trường Tiểu học trong khu vực. 
Vì thời gian có hạn nên đề tài này, tôi chỉ tập trung nghiên cứu một số kĩ thuật dạy học tích cực vận dụng hợp lí và có hiệu quả trong dạy học môn Địa lí ở Tiểu.
2. Đối tượng nghiên cứu:
- Nội dung chương trình, yêu cầu cơ bản về kiến thức và kĩ năng phân môn địa lí ở Tiểu học
- Các phương pháp và kĩ thuật dạy học truyền thống đang sử dụng
- Các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực đang được triển khai
- Việc áp dụng các kĩ thuật dạy học tích cực của giáo viên trong các trường học hiện nay.
- Cách dạy học phân môn địa lí bằng các kĩ thuật dạy học tích cực để nâng cao hiệu quả giờ học.
- Việc sử dụng có hiệu quả các kĩ thuật dạy học tích cực để dạy một số bài cụ thể trong môn Địa lí ở Tiểu học.
IV. Mục đích nghiên cứu
	Trước hết nghiên cứu nhằm nâng cao sự hiểu biết cho bản thân về việc sử dụng có hiệu quả các kĩ thuật dạy học trong dạy học các môn ở Tiểu học nói chung và trong phân môn Địa lí nói riêng.
	Nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của việc dạy phân môn Địa lí ở Tiểu học.
	Nghiên cứu nhằm đưa ra các phương pháp dạy học tích cực, bằng việc tổ chức các kĩ thuật dạy học hợp lí, hiệu quả nhằm giúp học sinh có kĩ năng làm việc và tự khám phá kiến thức từ các kênh thông tin được cung cấp. Từ đó hình thành năng lực tự học, tự nghiên cứu, tự tìm tòi chiếm lĩnh tri thức mới. 
	Nêu vấn đề cùng với đồng nghiệp thảo luần, tham gia đóng góp ý kiến xác đáng, từ đó tự rút ra kinh nghiệm về sử dụng hợp lí và có hiệu quả các kĩ thuật dạy học trong dạy học phân môn Địa lí ở Tiểu học. 
 Ngoài ra, đề tài này còn giúp tôi tập dượt công việc nghiên cứu khoa học , đi sâu vào nội dung chương trình , khắc phục khó khăn và hạn chế trong dạy học , có được đề xuất và kiến nghị xác đáng nhằm nâng cao hiệu quả dạy và học.
V. Phương pháp nghiên cứu:
1. Phương pháp nghiên cứu lý luận:
Tôi đã nghiên cứu và đọc những tài liệu sau:
- Sách giáo khoa Địa lí lớp 4, 5.
- Sách giáo viên Địa lí lớp 4, 5.
- Phương pháp dạy học môn Địa lí ở tiểu học.
- Một số phương pháp dạy học tích cực ở Tiểu học.
- Một số các kĩ thuật dạy học.
2. Phương pháp thực nghiệm điều tra:
Tôi sử dụng phương pháp này để khảo sát chất lượng, tìm ra những khó khăn, sai lầm học sinh thường mắc phải khi học tập môn Địa lí. Đồng thời cũng bằng phương pháp này tôi đã khảo sát chất lượng sau khi dạy thực nghiệm để kiểm tra tính khả thi của việc sử dụng các kĩ thuật dạy học .
3. Phương pháp đàm thoại:
 	Tôi trò chuyện với giáo viên để tham khảo ý kiến của đồng nghiệp khi sử dụng cc kĩ thuật dạy học trong dạy học môn Địa lí.Trò chuyện với học sinh để tìm hiểu hứng thú của các em trong quá trình tiếp thu kiến thức khi học tập môn Địa lí bằng việc sử dụng cac kĩ thuật dạy học của giáo viên.
4. Phương pháp thống kê :
Để đối chiếu, so sánh kết qủa của việc sử dụng cac kĩ thuật dạy học so với khi sử dụng phương pháp cũ. Qua đó đánh giá khách quan chất lượng của học sinh để nhận ra những ưu điểm của việc sử dụng các kĩ thuật dạy học.
5. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm:
Qua nghiên cứu lý luận và nghiên cứu thực tiễn cũng như việc thực nghiệm dạy học sử dụng các kĩ thuật dạy học trong phân môn Địa lí ở Tiểu học để rút ra những kết luận chung và từ đó đi đến khẳng định giải pháp đó có thể đưa vào áp dụng.
VI.những điểm mới cơ bản nhất trong kết quả nghiên cứu.
 - Những hạn chế cơ bản trong việc dạy học theo các phương pháp truyền thống đang sử dụng. 
 - Các kĩ thuật dạy học tích cực hỗ trợ cho các phương pháp dạy học hiện đại để phát huy tính tích cực chủ động của HS.
 - Các biện pháp dạy học theo từng kĩ thuật dạy học hiện đại đã đem lại sự hứng thú học tập của HS
 - Những kĩ thuật dạy học hiện đại được trình bày một cách tường minh cho việc áp dụng với từng bài học cụ thể. 
VII. Tính sáng tạo về khoa học và thực tiễn.
 - Các kĩ thuiật dạy học tích cực đã triển khai bồi dưỡng cho Gv nhiều năm nay nhưng chưa có công trình nghiên cứu nào cụ thể hóa nó vào việc dạy các bài học cụ thể. Do đó, đề tài này là một công trình khoa học giúp cho các đồng nghiệp của tôI vận dụng để đưa các kĩ thuật dạy học tích cực vào thực tế dạy học.
 - áp dụng các kĩ thuật dạy học tích cực, GV không mất nhiều thời gian và tốn kém về kinh phí khi chuẩn bị. Đồ dùng lên lớp hết sức đơn giản nhưng mang lại hiệu quả cao.
 - Khi dạy học, Gv giúp HS tự giảI quyết vấn đề mà không lo sợ thiếu thời gian cho bài học vì các kĩ thuật dạy học này được tiến hành hết sức nhanh gọn thông qua các hoạt động khẩn trương của HS.
B. Phần nội dung
I. Cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu:
 1. Phương pháp dạy- học tích cực là gì?
- Phương pháp dạy học tích cực (PPDHTC) là thuật ngữ rút gọn để chỉ các phương pháp dạy học trong đó đề cao, phát huy được tính tích cực, tự giác, độc lập nhận thức của người học dưới vai trò tổ chức, định hướng của người dạy. Thuật ngữ này xuất hiện và được dùng ở nhiều nước trên thế giới trong những năm gần đây. ở nước ta, nó xuất hiện khoảng từ năm 2003 cùng với dự án Việt – Bỉ. Tích cực ở đây nghĩa là chủ động, là hoạt động; trái nghĩa với thụ động, không hoạt động; chứ không dùng trái nghĩa với “tiêu cực”. 
- Phương pháp dạy học tích cực hướng tới tích cực hoá hoạt động của người học, nghĩa là tập trung phát huy tính tích cực của người học chứ không chỉ tập trung hoạt động tích cực của người dạy. Cả ngành Giáo dục và tất cả các trường học cũng chỉ vì một người đó là học sinh. Nên mọi vấn đề, mọi hoạt động, mọi việc làm, mọi chủ trương đều vì người học. Do đó, hoạt động giảng dạy cũng hướng tới phục vụ người học, vì lợi ích của người học. Với PPDHTC, người dạy đóng vai trò chủ đạo trong tổ chức, dẫn dắt, HD, người học đóng vai trò chủ động chiếm lĩnh tri thức thông qua việc được tham gia các hoạt động: khám phá, tìm tòi, suy luận, phân tích, tổng hợp, đối chiếu, so sánh, đánh giá, diễn đạt, bình luận, thảo luận, thực hành, làm thí nghiệm, luyện tập, ghi nhớ 
- Muốn đổi mới cách học, trước tiên phải đổi mới cách dạy. Trong quá trình dạy học, cách thức, con đường dạy chỉ đạo cách thức, con đường học (vì người dạy giữ vai trò chủ đạo). Người học có thể chủ động, sáng tạo hay không là phụ thuộc vào sự nỗ lực tìm tòi, động não, tích cực tổ chức các hoạt động, đưa người học vào các tình huống có vấn đề của GV và để tự các em giải quyết các tình huống đó. Qua đó, các em tự tìm ra kiến thức rèn kĩ năng, kĩ xảo và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống.
2. Kĩ thuật dạy học tích cực là gì?
	Kĩ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của giáo viên trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Các kĩ thuật dạy học chưa phải là phương pháp dạy học mà là những thành phần của phương pháp dạy học.
	Các kĩ thuật dạy học tích cực là những kĩ thuật dạy học có ý nghĩa đặc biệt trong việc phát huy sự tham gia tích cực của học sinh trong quá trình dạy học, kích thích tư duy, sự sáng tạo và sự cộng tác làm việc của học sinh. Các kĩ thuật dạy học có thể được áp dụng thuận lợi trong làm việc nhóm. Tuy nhiên cũng có thể được kết hợp thực hiện trong hình thức dạy học toàn lớp nhằm phát huy tính tích cự của học sinh.
3. Các kĩ thuật dạy học tích cực có thể vận dụng ở Tiểu học:
3.1 Kĩ thuật động não:
 * Khái niệm: Động não là một kĩ thuật nhăm phát huy những tư tưởng mới mẻ, độc đáo về mộtchủ đề của các thành viên trong thảo luận. Các thành viên được cổ vũ tham gia một cách tích cực, không hạn chế cac ý tưởng( nhằm tạo ra “ cơn lốc” các ý tưởng). Kĩ thuật động não do Alex Osborn( Mỹ) phát triển, dựa trên một kĩ thuật truyền thống từ ấn Độ
 * Động não thường được:
 Dùng trong giai đoạn giới thiệu vào một chủ đề.
 Sử dụng để tìm ra các phương án giải quyết vấn đề.
 Dùng để thu thập các khả năng lựa chọn và suy nghĩ khác nhau.
 * Động não có thể tiến hành theo các bước sau:
- Giáo viên nêu câu hỏi hoặc vấn đề ( có nhiều cách trả lời) cần được tìm hiểu trước cả lớp hoặc trước nhóm.
 - Khích lệ động viên học sinh phát biểu và đóng góp ý kiến càng nhiều càng tốt.
- Liệt kê tất cả mọi ý kiến lên bảng hoặc giấy to không loại trừ một ý kiến nào, trừ trường hợp trùng lặp.
 - Phân loại các ý kiến.
 - Làm sáng tỏ những ý kiến chưa rõ ràng.
 - Tổng hợp ý kiến của học sinh và rút ra kết luận.
 *Ưu điểm:
- Dễ thực hiện, không tốn kém.
- Sử dụng được hiệu ứng cộng hưởng, huy động tối đa trí tuệ của tập thể.
- Huy động được nhiều ý kiến.
- Tạo cơ hội cho tất cả các thành viên tham gia.
* Nhược điểm:
- Có thể đi lạc đề, tản mạn. Có thể có một số học sinh “ qua tích cực”, số khác thụ động.
	Kĩ thuạt động não được áp dụng phổ biến và người ta xây dựng nhiều kĩ thuật khác dựa trên kĩ thuật này, có thể coi là các dạng khác nhau của kĩ thuật động não.
 3.2. Kĩ thuật chia nhóm: 
9. Kỹ thuật tia chớp.
Kỹ thuật tia chớp là một kỹ thuật huy động sự tham gia của các thành viên đối với một câu hỏi nào đó, hoặc nhằm thu thông tin phản hồi nhằm cải thiện tình trạng giao tiếp và không khí học tập trong lớp học, thông qua việc các thành viên lần lượt nêu ngắn gọn và nhanh chóng (nhanh như chớp!) ý kiến của mình vềcâuhỏihoặctìnhtrạngvấnđề.
Quytthựhiện
• Có thể áp dụng bất cứ thời điểm nào khi các thành viên thấy cần thiết và đề nghị;
• Lần lượt từng người nói suy nghĩ của mình về một câu hỏi đã thoả thuận, ví dụ: Hiện tại tôi có hứng thú với chủ đề thảo luận không?
• Mỗi người chỉ nói ngắn gọn 1-2 câu ý kiến của mình;
• Chỉ thảo luận khi tất cả đã nói xong ý kiến.
II. Cơ sở thực tiễn:
 1. Thực trạng dạy học của giáo viên.
Lâu nay trong các môn học ở Tiểu học, đa số giáo viên còn chú trọng nhiều ở môn công cụ như Toán và Tiếng Việt. Do đó, giáo viên có thể dạy rất giỏi rất tốt ở hai môn này, những môn còn lại do ít được chú trọng nên giáo viên còn lúng túng dạy chưa tốt, chưa tạo cho học sinh hứng thú trong học tập hoặc dạy qua loa nên chưa đạt được hiệu quả của tiết dạy. 
Qua thực tế giảng dạy và dự giờ các đồng nghiệp, tôi nhận thấy đã có những chuyển biến tích cực trong phương pháp dạy học Địa lí. Tuy nhiên, do những nguyên nhân khác nhau, việc phát triển năng lực tự học, tự đánh giá, tự khám phá kiến thức vẫn chưa được giáo viên quan tâm nhiều. Điều này được thể hiện ở:
 + Đa số giáo viên còn dạy học theo phương pháp dạy học truyền thống.
 + Giáo viên còn yêu cầu học sinh học thuộc nhiều do đó học sinh chỉ nhớ được ngay luc đó rồi lại quên ngay.
 + Có chú trọng đổi mới phương pháp nhưng chưa nhiều, chưa hiệu quả.
 + Có một số giáo viên cũng tìm tòi cac phương pháp dạy học hiện đại nhưng số lượng không đáng kể. Nguyên nhân chính là do chủ quan từ phía giáo viên. Bên cạnh đó còn có nguyên nhân khách quan đó là do điều kiện dạy học( phương tiện, trang thiết bị dạy học, ... không đầy đủ chưa đáp ứng được đày đủ nhu cầu. 
	Ngoài ra còn có một nguyên nhân nữa là do phong trào dạy học trong các nhà trường không thúc đẩy. 
 	ở một số giáo viên chưa thay đổi cách nghĩ cũng như cách dạy thế nào cho tốt ở tất cả các môn trong đó có môn Địa lí. 
1. Thực trạng việc học tập của học sinh.
 - Học sinh được học theo cách học tập cũ chỉ đàm thoại một chiều, được tìm hiểu bài theo các phương pháp truyền thống là chủ yếu nên việc tiếp thu bài còn nhiều hạn chế.
 - Học sinh chỉ nắm được những kiến thức từ sách giáo khoa đem lại mà không mở rộng va liên hệ vào thực tế cuộc sống.
 - Học sinh ít được tổ chức để tự tìm ra kiến thức mà chủ yếu tìm ra kiến thưc nhờ vào lời giảng của giáo viên, dẫn đến tình trạng học sinh nhớ bài chưa sâu, khả năng phân tích tổng hợp kém.
 - Học sinh ít được động não, ít thao tác bằng tay mà chủ yếu là nghe và trả lời miệng nên thường nhanh quên.
 - Do điều kiện của nhà trường, điều kiền kinh tế của cha mẹ học sinh nên các nhà trường chưa tổ chức cho học sinh đi học tập tham quan thức tế qua cá bài học.
III. áp dụng các kĩ thuật dạy học tích cực vào dạy học Địa lí ở Tiểu học: