Tập huấn phương pháp “bàn tay nặn bột”

SỞ GIÁO DỤC - ĐÀO TẠO LÂM ĐỒNGPHÒNG GIÁO DỤC TIỂU HỌC TẬP HUẤN PHƯƠNG PHÁP “BÀN TAY NẶN BỘT” Đà Lạt, ngày 23 tháng 12 năm 2013 I. Thế nào là phương pháp “ Bàn tay nặn bột”? Phương pháp “Bàn tay nặn bột” là phương pháp dạy học khoa học dựa trên cơ sở của sự tìm tòi – nghiên cứu, áp dụng cho việc dạy học các môn khoa học tự nhiên. Thực hiện phương pháp BTNB, dưới sự giúp đỡ của giáo viên, chính HS tìm ra câu trả lời cho các vấn đề được đặt ra trong cuộc sống thông qua tiến hành thí nghiệm, quan sát, nghiên cứu tài liệu hay điều tra để từ đó hình thành kiến thức cho mình. II. Mục tiêu của PP “BTNB” Phương pháp BTNB là tạo nên tính tò mò, ham muốn khám phá và say mê khoa học của học sinh. Ngoài việc chú trọng đến kiến thức khoa học, phương pháp bàn tay nặn bột còn chú ý đến rèn luyện kĩ năng diễn đạt thông qua ngôn ngữ nói và viết cho học sinh. III. Một số PP tiến hành thực nghiệm tìm tòi -nghiên cứu  1. PP quan sát: * Quan sát là: - Tìm câu trả lời cho câu hỏi đặt ra; - Nhận thức bằng tất cả các giác quan; - Tổ chức sự nghiên cứu một cách chặt chẽ và có phương pháp; - Xác lập các mối quan hệ bằng cách so sánh với các mô hình, những hiểu biết và các đối tượng khác. * Quan sát giúp HS phát triển các khả năng: - Chặt chẽ trong nhìn nhận; - Tò mò trước một sự vật hiện tượng trong thế giới xung quanh; - Khách quan; - Tinh thần phê bình; - Nhận biết; - So sánh; - Chọn lọc những điểm chủ yếu, quan trọng và đặc trưng của sự vật hiện tượng. 2. PP thí nghiệm trực tiếp: (PP TNTT) - Đây là PP được khuyến khích thực hiện trong bước tiến hành thí nghiệm tìm tòi, nghiên cứu theo PP “BTNB”. - PP TNTT được thực hiện đối với các kiến thức cần làm thí nghiệm để chứng minh. Các thí nghiệm do chính HS thực hiện. GV tuyệt đối không được thực hiện thí nghiệm biểu diễn như đối với các PP dạy học khác. - Thí nghiệm trong PP “BTNB” được thực hiện để kiểm chứng một giả thuyết đặt ra chứ không phải là để khẳng định lại một kiến thức. VD: để kiểm tra giả thuyết: “Có phải không khí cần cho sự cháy không?” HS làm thí nghiệm úp cốc thuỷ tinh lên ngọn nến đang cháy để kiểm chứng. 3. PP làm mô hình: - PP làm mô hình thường được tiến hành theo nhóm vì HS cần thảo luận với nhau để làm mô hình hợp lí. - Mô hình đối với HS tiểu học chỉ nên thực hiện đơn giản nhằm làm rõ một kiến thức nhất định. - Để tiết kiệm thời gian GV có thể chuẩn bị trước một mô hình đúng để trình bày cho HS so sánh trong trường hợp không có nhóm nào làm đúng. Trong trường hợp này GV cần giấu mô hình không cho HS nhìn thấy trước khi đưa ra trưng bày. 4. PP nghiên cứu tài liệu: Khi cho HS tiến hành PP này, GV giúp HS xác định được: Động cơ đọc tài liệu: tìm hiểu tổng quát, tìm hiểu chuyên sâu, tìm một định nghĩa, … Vấn đề nào cần quan tâm. Những thắc mắc đang cần tìm câu trả lời. Kiểu thông tin nào đang cần có. Vị trí cần đọc, nghiên cứu trong tài liệu. 10 NGUYÊN TẮC CỦA PHƯƠNG PHÁP BTNB 1. Treû em quan saùt moät söï vaät hay moät hieän töôïng cuûa theá giôùi thöïc taïi, gaàn guõi vôùi chuùng vaø deã caûm nhaän vaø chuùng thöïc haønh treân nhöõng caùi ñoù. 2. Trong quaù trình tìm hieåu, treû laäp luaän, baûo veä yù kieán cuûa mình, ñöa ra taäp theå thaûo luaän nhöõng yù nghó vaø nhöõng keát luaän cuûa mình, töø ñoù coù nhöõng hieåu bieát maø chæ hoaït ñoäng, thao taùc rieâng leû khoâng ñuû taïo neân. 3. Nhöõng hoaït ñoäng cuûa giaùo vieân ñeà xuaát cho hoïc sinh nhaèm naâng cao daàn möùc ñoä hoïc taäp. Caùc hoaït ñoäng naøy laøm cho caùc chöông trình hoïc taäp ñöôïc naâng cao leân vaø giaønh cho hoïc sinh vieäc töï chuû khaù lôùn. 4. Caàn moät thôøi löôïng toái thieåu laø 2 giôø / tuaàn trong nhieàu tuaàn lieàn cho moät ñeà taøi. Söï lieân tuïc cuûa caùc hoaït ñoäng vaø nhöõng phöông phaùp giaùo duïc ñöôïc ñaûm baûo trong suoát thôøi gian hoïc taäp. 5. Treû coù moãi em moät quyeån vôû thöïc haønh do chính caùc em ghi cheùp theo caùch thöùc vaø ngoân ngöõ chính caùc em. 6. Muïc tieâu chính laø söï chieám lónh daàn daàn cuûa hoïc sinh caùc khaùi nieäm khoa hoïc vaø kó thuaät ñöôïc thöïc haønh , keøm theo laø söï cuûng coá ngoân ngöõ noùi vaø vieát. 7. Caùc gia ñình, khu phoá nôi caùc em sinh soáng khuyeán khích thöïc hieän caùc coâng vieäc cuûa lôùp hoïc. 8. ÔÛ ñòa phöông caùc ñoái taùc khoa hoïc ( Tröôøng Ñaïi hoïc, Cao ñaúng, Vieän nghieân cöùu…) giuùp hoaït ñoäng cuûa lôùp theo khaû naêng cuûa mình. 9. ÔÛ ñòa phöông, caùc Vieän ñaøo taïo giaùo vieân giuùp caùc giaùo vieân kinh nghieäm vaø phöông phaùp giaûng daïy. 10. Giaùo vieân coù theå tìm thaáy treân Internet nhöõng moâ ñun (baøi hoïc) ñaõ ñöôïc thöïc hieän, nhöõng yù töôûng veà caùc hoaït ñoäng, nhöõng giaûi ñaùp thaéc maéc. Hoï cuõng coù theå tham gia nhöõng hoaït ñoäng taäp theå baèng trao ñoåi vôùi caùc ñoàng nghieäp, caùc nhaø sö phaïm vaø caùc nhaø khoa hoïc. GV laø ngöôøi chòu traùch nhieäm giaùo duïc vaø ñeà xuaát nhöõng hoaït ñoäng cuûa lôùp mình phuï traùch. Các bước của giờ học theo PP “Baøn tay naën boät” Böôùc 1: Ñöa ra tình huoáng coù vaán ñeà vaø xaùc ñònh vaán ñeà caàn giaûi quyeát: - Tình huống xuất phát hay tình huống nêu vấn đề là một tình huống do giáo viên chủ động đưa ra như là một cách hấp dẫn nhập vào bài học. - Tình huống xuất phát phải ngắn gọn, gần gũi dễ hiểu đối với HS; nhằm lồng ghép câu hỏi nêu vấn đề. - Câu hỏi nêu vấn đề là câu hỏi lớn của bài học; cần đảm bảo yêu cầu phù hợp với trình độ, gây mâu thuẫn nhận thức và kích thích tính tò mò, thích tìm tòi, nghiên cứu của HS nhằm chuẩn bị tâm thế cho HS trước khi khám phá, lĩnh hội kiến thức. - GV dùng câu hỏi mở, tuyệt đối không được dùng câu hỏi đóng (trả lời có hoặc không) đối với câu hỏi nêu vấn đề. Bước 2: Bộc lộ quan điểm ban đầu của học sinh: - Làm bộc lộ quan niệm ban đầu hay biểu tượng ban đầu để từ đó hình thành các câu hỏi hay giả thuyết của HS là bước quan trọng đặc trưng của PPBTNB. Trong bước này, GV khuyến khích HS nêu những suy nghĩ, nhận thức ban đầu của mình về sự vật hiện tượng mới (kiến thức mới) trước khi học được kiến thức đó. Khi yêu cầu HS trình bày quan niệm ban đầu, GV có thể yêu cầu bằng nhiều hình thức biểu hiện của HS như có thể là bằng lời nói (thông qua phát biểu cá nhân), bằng cách viết hay vẽ để biểu hiện suy nghĩ. Böôùc 3: Đề xuất câu hỏi hay giả thuyết và thiết kế phương án thực hiện: Đề xuất câu hỏi: Từ những khác biệt và phong phú về biểu tượng ban đầu của HS, GV giúp HS đề xuất câu hỏi từ những khác biệt đó. Chú ý xoáy sâu vào những sự khác biệt liên quan đến kiến thức trọng tâm của bài học. Đây là một bước khá khó khăn vì GV cần phải chọn lựa các biểu tượng ban đầu tiêu biểu trong hàng chục biểu tượng của HS một cách nhanh chóng theo mục đích dạy học, đồng thời linh hoạt điều khiển thảo luận của HS nhằm giúp HS đề xuất câu hỏi từ những khác biệt đó theo ý đồ dạy học. - Sau khi chọn lọc các biểu tượng ban đầu của HS để ghi chép (đối với mô tả bằng lời) hoặc gắn hình vẽ lên bảng hoặc vẽ nhanh lên bảng (đối với hình vẽ), GV cần khéo léo gợi ý cho HS so sánh các điểm giống (đồng thuận giữa các ý kiến) hoặc khác nhau (không nhất trí giữa các ý kiến) các biểu tượng ban đầu. Từ những sự khác nhau cơ bản đó GV giúp HS đề xuất các câu hỏi. Sau khi giúp HS so sánh và gợi ý để HS phân nhóm các ý kiến ban đầu, GV hướng dẫn HS đặt các câu hỏi nghi vấn. Đề xuất phương án thực nghiệm nghiên cứu: Từ các câu hỏi được đề xuất, GV nêu câu hỏi cho HS đề nghị các em đề xuất thực nghiệm tìm tòi nghiên cứu để tìm câu trả lời cho các câu hỏi đó. Các câu hỏi có thể là: “Theo các em làm thế nào để chúng ta tìm câu trả lời cho các câu hỏi nói trên?”; “Bây giờ các em hãy suy nghĩ để tìm phương án giải quyết các câu hỏi mà lớp mình đặt ra?”… Sau khi HS đề xuất phương án thực nghiệm tìm tòi-nghiên cứu, GV nêu nhận xét chung và quyết định tiến hành PP thí nghiệm đã chuẩn bị sẵn. Lưu ý rằng phương án thực nghiệm tìm tòi-nghiên cứu ở đây được hiểu là các phương án để tìm ra câu trả lời. Có nhiều PP như quan sát, TH thí nghiệm, nghiên cứu tài liệu, … Bước 4: Tiến hành thực nghiệm tìm tòi- nghiên cứu: - Từ các phương án thực nghiệm tìm tòi-nghiên cứu mà HS nêu ra, GV khéo léo nhận xét và lựa chọn dụng cụ thí nghiệm thích hợp để HS tiến hành nghiên cứu. - Khi tiến hành thí nghiệm, GV nêu rõ yêu cầu và mục đích thí nghiệm hoặc yêu cầu HS cho biết mục đích của thí nghiệm chuẩn bị tiến hành. Sau đó GV phát cho HS các dụng cụ và vật liệu thí nghiệm tương ứng với các hoạt động. - Mỗi thí nghiệm được thực hiện xong, GV nên dừng lại để HS rút ra kết luận. GV lưu ý HS ghi chép vật liệu thí nghiệm, cách bố trí và thực hiện thí nghiệm (mô tả bằng lời hay vẽ sơ đồ), ghi chú lại kết quả thực hiện thí nghiệm, kết luận sau thí nghiệm vào vở thực hành. Bước 5: Kết hợp và hợp thức hóa kiến thức. - Sau khi khi thực hiện thực nghiệm tìm tòi – nghiên cứu, các câu trả lời dần dần được giải quyết, các giả thuyết được kiểm chứng, kiến thức được hình thành, tuy nhiên vẫn chưa có hệ thống hoặc chưa chuẩn xác một cách khoa học. GV có nhiệm vụ tóm tắt, kết luận và hệ thống lại để HS ghi vào vở coi như là kiến thức của bài học. Trước khi kết luận chung, GV nên yêu cầu một vài ý kiến của HS cho kết luận sau khi thực nghiệm. Vai troø cuûa ngöôøi giaùo vieân:GV laø ngöôøi höôùng daãn:- Ñeà ra nhöõng tình huoáng, nhöõng thöû thaùch.- Ñònh höôùng caùc hoaït ñoäng.- Thu heïp nhöõng caùi coù theå.- Chæ ra, thoâng tin.GV laø ngöôøi trung gian:- Laø nhaø trung gian giöõa “theá giôùi” khoa hoïc vaø học sinh. - Laø ngöôøi ñaøm phaùn vôùi hoïc sinh nhöõng thay ñoåi nhaän thöùc lieân quan vôùi nhöõng caâu hoûi ñöôïc xöû lí, vôùi caùc thieát bò thöïc nghieäm thích ñaùng, vôùi moâ hình giaûi thích hôïp lí. - Ñaûm baûo söï đoán tröôùc vaø giaûi quyeát caùc xung ñoät nhaän thöùc.- Haønh ñoäng beân caïnh vôùi moãi hoïc sinh cuõng nhö vôùi moãi nhoùm hoïc sinh vaø caû lôùp. Vai troø cuûa hoïc sinh trong giôø hoïc vôùi PPBTNB:- HS quan saùt moät hieän töôïng cuûa theá giôùi thöïc taïi vaø gaàn guõi vôùi chuùng veà ñeà taøi maø töø ñoù chuùng seõ hình thaønh caùc nghi vaán.- HS tìm toøi, suy nghó vaø ñeà ra nhöõng böôùc ñi cuï theå cuûa thöïc nghieäm, hoaëc chænh lí laïi nhöõng ca thaát baïi nhôø tra cöùu tö lieäu. - HS trao ñoåi vaø laäp luaän trong quá trình hoaït ñoäng, chuùng chia seû vôùi nhau nhöõng yù töôûng cuûa mình, coï saùt nhöõng quan ñieåm cuûa nhau vaø hình thaønh nhöõng keát luaän taïm thôøi hoaëc cuoái cuøng baèng ghi cheùp, bieát phaùt bieåu. Vai troø cuûa vôû thöïc nghieäm: Vôû thöïc nghieäm khoâng aùp ñaët caùch ghi nhöng coù maãu seõ thuaän tieän cho caùc em trong vieäc ghi cheùp vaø ñôõ maát thôøi gian cuûa tieát học. Coù nhieàu caùch ñeå ghi: coù theå caùc em seõ ghi baèng vaên baûn, baèng hình veõ hoaëc bằng sô ñoà. Nhöõng ñieàu löu yù: - Thöïc hieän phöông phaùp naøy khoâng theå noùng voäi, caàn thöïc hieän töøng böôùc ñeå taïo thoùi quen cho hoïc sinh luùc ñoù vieäc daïy hoïc vôùi PP BTNB seõ deã daøng vaø ñem laïi hieäu quaû cao. - Taát caû caùc caâu hoûi cuûa hoïc sinh ñöa ra ta khoâng boû qua maø seõ traû lôøi qua baøi hoïc ( caâu hoûi naøo chöa coù trong noäi dung baøi ta caàn kheùo leùo daãn daét ñeå coù kieán thöùc ôû caùc baøi ta seõ traû lôøi cho caùc em). - Tröôùc giôø ta vaãn laøm cuûng coá baøi laø phaûi nhaéc laïi noäi dung kieán thöùc ñeå caùc em nhôù ñöôïc thì nay vôùi PPBTNB seõ laø nhöõng thöû thaùch môùi ñeå caùc em tìm toøi khaùm phaù ôû nhaø cuõng laø böôùc chuaån bò cho baøi sau.